İpek Böceği ve Koza

Familyası; İpek böceğigiller.
Yaşadığı yerler; Evcil olarak, evlerde dut yaprakları üstünde beslenir.
Özellikler; Tırtılı dut yaprağı yer ve ipek kozasını yapar. Bir koza 800-1.500 metre uzunluğa varan bir tek ipek telinden örülür.
Ömrü; 2-3 ay
Çeşitleri; Tek evcil türdür.

Örümcek nasıl ağının tellerini salgılarsa, ipekböceği de uzunluğu 800 ile 1.500 m arasında değişen sağlam ve yumuşacık bir iplik salgılar. Bu iplikçik yumak biçimindeki kozayı meydana getirir. İpekböceği denilen tırtıl bu kozanın içinde kalarak (krizalit) başkalaşma geçirir.


İPEKBÖCEĞİ VE ÜRETİMİ

İpekböceği dut kelebeğinin (bombyx mori) tırtılıdır. Bu tırtıl dut ağacının yapraklarıyla beslenir. Dut kelebeği krem renginde orta boy bir kelebektir. Kanat açıklığı 4 cm kadardır. Kanatlarının üzerinde 2-3 tane koyu çizgi bulunur. Vatanı Güney Asya'dır. Çin'de, Güney Avrupa'da ve Türkiye'de evlerde beslenir ve ördüğü kozadan doğal ipek elde edilir. Dişi kelebek doğada serbest yaşıyorsa ağaçların gövdesine 300-500 yumurta bırakır. Evde besleniyorsa, beslendiği yere yumurtlar. Yumurtalar haşhaş tanesi iriliğinde, yani 1-1.5mm büyüklüğündedir. Önce saman sarısı renktedir, sonra grimsi bir renk alır. Yumurtalar döllenmeden de açılabilir. Yumurtalar kışın özel koruma yerlerinde belirli nem ve sıcaklık koşullarında saklanır (-2, -4 derece ). Tohumlar küçük tülbentler içinde delikli mukavva kutulara konur.
  İlkbahar başlarında, ipekböceğinin tek besini olan dut yaprakları gelişmeye başlayınca yumurtalar böcekhanelere alınarak kuluçkalanır. Böcekhaneler dezenfekte edilmiş sıradan odalar ya da ışık gören küçük kutulardır. Temiz kağıtlar üzere yayılan yumurtalardan 12 ila 15 gün sonra 3 mm boyunda çok tüylü birer tırtıl çıkar. Tırtıllar her gün taze dut yapraklarıyla beslenir.
  Tırtıllar, yani ipekböcekleri art arda dört defa deri değiştirir. Dördüncü ve sonuncu deri değiştirmeden sonra uzunluğu 8 cm'ye ulaşır. Derisi hafifçe griye çalan beyaz renkte olur. Bu dönem ipekböceğinin en obur olduğu dönemdir. Bir de her deri değişimi arasında ipekböceği bir çeşit açlık nöbetine tutulur, durmadan yaprak yer.

 İpekböceği oldukça obur bir tırtıldır; düzenli ve devamlı olarak, taze dut yapraklarıyla beslenmesi gerekir. Bu yüzden de ipekçilik daha çok dut ağaçlarının bol olduğu çevrelerde gelişmiştir

    İpekböceği ipek salgılamaya hazır olduğunda iştahı kesilir. Artık koza örecek demektir. Buna "askıya çıkma" zamanı denir. Bunun için kutulara, sapı aşağıya, dalları yukarıya gelecek biçimde kuru meşe, funda ve benzeri çalılar, dallar yerleştirilir.
Böceğe zarar vermemesi için bu askıların iyice kuru olması gerekir. Böcekler bunların üzerine tırmanır. Önce birkaç tel ipek salgılayarak kendini dalın uygun bir yerinde askıya alır, ondan sonra çevresinde koza örmeye koyulur. Kozayı dıştan içe doğru ördüğünden sonunda kendisi de içinde kalır. Koza örme ortalama 3 gün sürer. Bu süre içinde iplik bezlerinden çıkardığı ipek salgısının uzunluğu 1.500 m'yi bulur.

    Kozasına kapanan ipekböceği müdahale edilmezse krizalit dönemini tamamlayıp kelebeğe dönüşür. Kozayı delip çıkan kelebek gelecek yeni bir mevsim için yumurtlamaya koyulur. İnsanlar tohum elde etmek için kozalardan uygun bir kısmını bu iş için ayırır.

Geri kalan kısmı ısıl işlemden geçirilir. Yani kozaların içindeki krizalitler gelişimlerini tamamlayıp kelebek haline gelmesinler ve kozayı delip çıkmasınlar diye kozanın içinde fırınlanıp öldürülür. Bu işleme "boğma" denir. Bu işlem yapılmazsa sağlam ipek elde edilemez. Kozalar delik olacağından iplikler sakatlanır, kısa kısa olur, bir işe yaramaz. Canlı kozalar 80 derece sıcaklıkta tutulduktan sonra krizalitler ölür, koza kurur. Sıcak suya daldırılan kozalar yumuşar, ipek uçları yakalanarak iplikler çekilmeye başlanır. Elde edilen bu ipeğe "ham ipek" denir.